آیه 21 سوره روم

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ «21»

2- وَ مِنْ آياتِهِ‌: و از جمله علامات دالّه بر قدرت باهره او، أَنْ خَلَقَ لَكُمْ‌:

اين است كه آفريد براى شما، مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً: از نفسهاى شما، يعنى از جنس شما و از شكل شما زنان، لِتَسْكُنُوا إِلَيْها: تا آرام گيريد و ميل كنيد به ايشان به حسب جنسيت، زيرا جنسيت سبب تضامّ‌ «1» و ملايمت و أنسيت است، و عدم جنسيت واسطه تضاد و مخالفت و منافرت باشد. نزد قتاده مراد حوا است كه از ضلع آدم عليه السّلام خلق شده، و خلق نساء بعد از آن از اصلاب و نطف رجال. وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً: و قرار داد ميان شما و ازواج شما و ميان افراد جنس شما بعد از آنكه سابقه معرفت نبود ميان شما دوستى و مهربانى، يا بواسطه ازدواج تا موجب انتظام امر معاش باشد، زيرا تعيّش انسان موقوف است بر تعارف و مودّت و رحمت.

در منهج- مروى است كه شخصى خدمت حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله آمد عرض كرد: يا رسول اللّه مرا از كارى تعجب مى‌آيد و آن اينست كه مردى و زنى هرگز يكديگر را نديده باشند، چون ميان ايشان مناكحه واقع شود و يك روز با هم صحبت كنند، بحيثيتى مودت ميان آنها پيدا شود كه از آن عظيمتر نباشد؟ حضرت فرمود: اين از جانب حق تعالى است حيث قال: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً» «2» إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ‌: بدرستى كه در آفريدن ازواج مشاكل و مشابه مردان در بشريت هر آينه نشانه‌هاى قدرت الهى است، لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ‌: مر گروهى را

«1» تضامّ، از ماده «ضمّ» يعنى اجتماع.

«2» منهج الصادقين (چ سوم اسلاميه 1346 ش) ج 7 ص 196.

جلد 10 - صفحه 283

كه تفكر كنند و به تأمل دريابند آثار قدرت باهره الهيه را در خلقت ازواج براى انسانى: 1- قرار دادن زوج از جنس انسانى. 2- سكونت و آرامش كه نتيجه جنسيت است. 3- ايجاد مودت و دوستى ما بين دو نفر اجنبى به سبب زوجيت. 4- احداث رحمتى ما بين آن دو كه نسبت به هم منظور دارند، چه بسا ما بين دو رحم و خويش چنين تراحمى موجود نباشد.

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ «20» وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ «21» وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْعالِمِينَ «22» وَ مِنْ آياتِهِ مَنامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ «23» وَ مِنْ آياتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَيُحْيِي بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ «24»

وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاكُمْ دَعْوَةً مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ «25»

ترجمه‌

و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد شما را از خاك پس آنگاه شما آدميانى گرديد كه پراكنده شويد

و از نشانه‌هاى او است آنكه آفريد براى شما از خودتان جفتهائى تا آرام گيريد و ميل كنيد بآنها و قرار داد ميانتان دوستى و مهربانى همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تفكر ميكنند

و از نشانه‌هاى او است آفريدن آسمانها و زمين و اختلاف زبانهاى شما و رنگهاى شما همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى دانايان‌

و از نشانه‌هاى او است خواب شما بشب و روز و طلب كردن شما از فضلش همانا در اين هر آينه آيتها است براى گروهى كه ميشنوند

و از نشانه‌هاى او است كه مينماياند بشما برق را براى ترس و اميد و فرو ميفرستد از آسمان آب را پس زنده ميگرداند بآن زمين را بعد از مردنش همانا در اين هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه تعقل ميكنند

و از نشانه‌هاى او است آنكه برپا ميباشد آسمان و زمين به امرش پس چون بخواند شما را خواندنى از زمين آنگاه شما بيرون مى‌آئيد.

تفسير

خداوند متعال در اين آيات شريفه بعلائم و آيات قدرت و رحمت و حكمت خود اشاره فرموده براى تحكيم مبانى معاد كه قبلا گوشزد شده بود و بعدا هم اثبات خواهد شد باين تقريب كه از جمله آيات و علائم قدرت خداوند آنستكه خلق كرد شما را از خاك در بدو امر كه پدر و مادر تمام شما را از خاك آفريد و شما از آن دو بوجود آمديد و بعد از آن از نطفه كه آن از مأكولات زمين كه خاك است پيدا ميشود پس شما بنى آدم زياد شديد و در زمين پراكنده گشتيد و بتمام معنى از خاكيد و چگونه تصوّر ميشود كه بعد از مردن و خاك شدن خداوند نتواند شما را از خاك بيرون آورد و مجتمع فرمايد و از جمله علائم و آيات رحمت او آنستكه از جنس شما براى شما جفت‌ها و زنانى خلق فرمود كه شما با آنها الفت گيريد و مأنوس شويد و ميل كنيد بسوى آنها و عجب در آنستكه بعد از اجرا صيغه ازدواج فورا دوستى و مهربانى ميان شما ايجاد فرمايد بطوريكه هر يك نفع‌

جلد 4 صفحه 251

ديگرى را بيش از هر كس طالب و هر يك از ضرر ديگرى بيش از هر كس گريزانيد و هر كس اندك تفكر و تأمّلى نمايد مى‌يابد كه اين دوستى و مهربانى كه سابقه نداشته از مبدء رأفت و رحمت بآنها افاضه شده و از لطف و رحمت خدا بر بندگان است كه وسائل آرامش و آسايش و دلخوشى و سرگرمى و انتظام امور و انتشار نسل آنها را در زمين تا يوم النّشور فراهم فرموده و اينها همه آيات الهى است كه مشهود بندگان ميگردد و از آنها غفلت دارند و يكى از آثار و علائم قدرت و حكمت خداوند آنستكه آسمانها و زمين و آنچه را در آنها است از موجودات سماويّه و ارضيّه خلق فرموده و زبانها و رنگهاى بنى آدم را كه همه از خاك و از يك پدر و مادر بوجود آمده‌اند بطورى مختلف فرموده كه گفتار و رخسار دو نفر مثل هم نيست كه نتوان تشخيص داد و هر قدر شبيه بيكديگر باشند باز ممتاز و شناخته ميشوند با آنكه عمل طبيعت بيك منوال است ولى خداوند حكيم چنين اراده فرموده كه مردم مشتبه بيكديگر نشوند و نظم عالم مختل نگردد و بعضى اختلاف زبان را باختلاف لغات از قبيل فارسى و عربى و تركى و اختلاف الوان را بسياهى و سفيدى و سرخى و زردى و ما بين اينها كه تمام آنها بامر و صنع خداوند است تفسير فرموده‌اند و علماء و دانشمندان ميدانند كه خلقت آسمانها و زمين و خورشيد و ماه و اينهمه ستارگان ثوابت و سيّارات كه با نظم و ترتيب محيّر العقولى در گردشند و اختلاف السنه و الوان كه متضمّن حكم و مصالح بى پايانست از غير خداوند عالم قدير حكيم ممكن نيست ولى نادانان نميدانند و همه را طبيعى مى‌پندارند و از درك حقايق گريزانند و عالمين بفتح لام نيز قرائت شده است و يكى از علائم حكمت و رحمت خداوند آنستكه شب را براى آسايش و استراحت مردم ايجاد فرموده و روز را براى تحصيل معاش و طلب روزى بفضل الهى پس خواب مردم و طلب روزى آنها در شب و روز از آيات رحمت و حكمت او است كه هر يك مناسب با وقتى است كه براى آن مقرّر فرموده و اينكه نفرموده منامكم باللّيل و ابتغاءكم من فضله فى النّهار براى اشاره بآنستكه هر يك از نوم و ابتغاء اگر چه در اصل براى وقت مناسب خود وضع شده‌اند ولى اگر احيانا خواب در شب كم شود در روز مانعى از جبران آن نيست و نيز اگر طلب روزى در روز وافى‌

جلد 4 صفحه 252

يا ممكن نشود در شب اشتغال بآن سزاوار است چون دو وقت براى دو كار در وسط آندو تعيين شده كه دلالت بر صلاحيّت آن دو وقت براى آن دو كار دارد و كسانيكه گوش شنوا دارند و حاضرند براى قبول آيات حقّ و امارات حقيقت ميدانند كه اين اختلاف روز و شب و صلاحيّت آن دو و اصليّت هر يك براى كارى و امثال اين معانى دلالت بر وجود خداى رحيم حكيم دارد ولى كسانيكه استنكاف از قبول حقّ دارند و گريزان از درك حقائقند اينها را حمل بر امور طبيعى و اتّفاقى ميكنند و متنبّه و متذكّر نميشوند كه افعال مناسب با حكمت و رحمت از غير حكيم رحيم صادر نميگردد و يكى از آيات و علائم حكمت و رحمت الهى بر بندگان آنستكه آن خداوند مينماياند چون در اصل انّه يريكم بوده و انّه براى اختصار حذف شده يعنى ارائه ميدهد و مى‌نماياند بشما برق را قبل از نزول باران غالبا و بدون آن احيانا براى ايجاد خوف و رجاء در بندگان كه بترسند از نزول صاعقه خصوصا در سفر و اميدوار شوند بباران رحمت مخصوصا در حضر يا بترسند از تخلّف آن از باران و اميدوار باشند بتعقّب آن بآن چون خوب است بندگان از طرف پروردگارشان در حال خوف و رجاء باشند و باران رحمت خود را از آسمان نازل ميفرمايد و تمام اراضى مرده و خشك شده و بى گياه مانده را زنده و سبز و خرّم ميفرمايد براى تفرّج و تفريح و ارتزاق بندگان ولى ادراك تمام اين معانى و آنكه بر طبق حكمت و مصلحت است و بايد از حكيم عليم صادر شود موقوف بتعقّل و تفكّر است و الّا ممكن است حمل بر امور طبيعى شود و يكى از آيات قدرت خداوند قيام و قرار و پديدار و پايدار شدن آسمانها و زمين است بفرمان و اراده و اختيار او پس هر وقت بخواند مردم را خواندنى بنحو مخصوص در پيشگاه خود براى حساب اعمال و جزاى افعال همه فورا داعى حقّ را لبّيك گويان از قبرها بيرون آيند و در محكمه عدل الهى حاضر شوند و كيفيّت دعوت و اجابت در سوره بقره ذيل آيه فقلنا اضربوه ببعضها تحت عنوان تبيين سماوى گذشت و بعضى دعوت را بنفخ دوم در صور دانسته‌اند و بعضى آنرا بگفتن اسرافيل اجيبوا داعى اللّه تفسير فرموده‌اند.

جلد 4 صفحه 253

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ أَن‌ خَلَق‌َ لَكُم‌ مِن‌ أَنفُسِكُم‌ أَزواجاً لِتَسكُنُوا إِلَيها وَ جَعَل‌َ بَينَكُم‌ مَوَدَّةً وَ رَحمَةً إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَتَفَكَّرُون‌َ «21»

و ‌از‌ جمله‌ آيات‌ قدرت‌ الهي‌ اينكه‌ خلق‌ فرمود ‌از‌ نفوس‌ ‌شما‌ ازواج‌ و زنهايي‌ ‌که‌ آرام‌ گيريد و سكونت‌ نفس‌ پيدا كنيد ‌به‌ ‌آنها‌ و ‌بين‌ ‌شما‌ و ازواج‌ ‌شما‌ قرار داد و جعل‌ فرمود دوستي‌ و رحمت‌ ‌به‌ يكديگر.

بدرستي‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌اينکه‌، آيات‌ بسياري‌ ‌است‌ ‌از‌ ‌براي‌ قومي‌ ‌که‌ تفكر كنند.

وَ مِن‌ آياتِه‌ِ بيان‌ يك‌ قسمت‌ ‌از‌ آيات‌ الهي‌.

أَن‌ خَلَق‌َ لَكُم‌ مِن‌ أَنفُسِكُم‌ أَزواجاً اولا خلقت‌ حوا ‌از‌ فاضل‌ طينت‌ آدم‌ بوده‌ و ثانيا نساء ‌از‌ نطفه رجال‌. چه‌ قدرت‌ نمايي‌ ‌که‌ يك‌ نطفه‌ بسا ذكور و بسا اناث‌ مي‌آورد ‌که‌ ‌در‌ بسياري‌ ‌از‌ خصوصيات‌ تفارق‌ دارند، ‌از‌ حيث‌ عورت‌ و رحم‌ و مشيمة و ثدي‌ و قوه‌ و ضعف‌، و ثالثا متشاكل‌ يكديگر و ‌از‌ يك‌ جنس‌ بودند، يك‌ زبان‌ و يك‌ قوي‌.

لِتَسكُنُوا إِلَيها زوج‌ و زوجه‌، انس‌ ‌به‌ يكديگر و الفت‌ ‌بين‌ ‌اينکه‌ دو و سكون‌ و اطمينان‌ ‌بين‌ ‌آنها‌ ‌با‌ اينكه‌ هيچگونه‌ انتساب‌ رحمي‌ ‌ يا ‌ شغلي‌ ‌ يا ‌ معاشرتي‌ ‌بين‌ ‌آنها‌ نبوده‌، بلكه‌ بسا ‌از‌ يك‌ شهر و يك‌ محله‌ و يك‌ مملكت‌ ‌هم‌ نيستند.

وَ جَعَل‌َ بَينَكُم‌ ‌بين‌ زوج‌ و زوجه‌ دوستي‌ و وداد و علاقه‌ و دلبستگي‌.

مَوَدَّةً وَ رَحمَةً احسان‌ ‌به‌ يكديگر، خدمت‌ ‌به‌ يكديگر، دلسوز يكديگر ‌حتي‌ بسا ‌بر‌ ‌خود‌ مقدم‌ ميدارد: هُن‌َّ لِباس‌ٌ لَكُم‌ وَ أَنتُم‌ لِباس‌ٌ لَهُن‌َّ (سوره‌ بقره‌ ‌آيه‌ 187).

إِن‌َّ فِي‌ ذلِك‌َ لَآيات‌ٍ لِقَوم‌ٍ يَتَفَكَّرُون‌َ انسان‌ بالاترين‌ عباداتش‌ تفكر ‌در‌ آثار قدرت‌ الهي‌ و ‌در‌ عواقب‌ امور و ‌در‌ پيشامدهاي‌ عالم‌ آخرت‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود:

«تفكر ساعة خير ‌من‌ عبادة ستين‌ سنة»

و ‌در‌ بعضي‌ اخبار

«سبعين‌ سنة».

]

(آیه 21)- این آیه نیز بخش دیگری از آیات انفسی را که در مرحله بعد از آفرینش انسان قرار دارد مطرح کرده، می‌فرماید: «و از نشانه‌های او این که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید» (وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها).

و از آنجا که ادامه این پیوند در میان همسران، نیاز به یک جاذبه و کشش قلبی و روحانی دارد به دنبال آن اضافه می‌کند: «و در میان شما مودّت و رحمت قرار داد» (وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً).

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می‌فرماید: «در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکّر می‌کنند» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ).

و از اینجا می‌توان نتیجه گرفت آنها که پشت پا به این سنت الهی می‌زنند وجود ناقصی دارند، چرا که یک مرحله تکاملی آنها متوقف شده مگر آن که به راستی شرایط خاص و ضرورتی ایجاب تجرّد کند.